تولیت سادات رضوی تا اواخر قرن دهم:
۱- سید فخر الدین نقیب رضوی: او اولین کسی است که نامش در تاریخ متولیان آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها معلوم است، هر چند نام اصلی وی مشخص نیست و فخر الدین لقب اوست. وی در نیمه نخست قرن نهم و اواسط این قرن تا سال ۸۶۷ ه.ق مقام تولیت آستان مقدس و نقابت سادات قم را بر عهده داشته است و این از متن جهان شاه قراقویونلو که تولیت آستان مقدس را برای فرزندش سید نظام الدین سلطان احمد رضوی در سال ۸۶۷ ه.ق تنفیذ نموده است، روشن می شود و اینکه سید فخر الدین نقیب رضوی، پدر سید نظام الدین سلطان احمد بوده است، این از سنگ قبر سید نظام الدین که در گلزار علی بن جعفر علیه السلام می باشد، روشن می شود.
۲- سید نظام الدین سلطان احمد نقیب رضوی: نام وی احمد و لقبش نظام الدین، فرزند سید فخر الدین نقیب رضوی می باشد. وی که فردی دانشمند بوده، طی فرمانی از جهان شاه قراقویونلو از سال ۸۶۷ تا ۹۰۴ ه.ق تولیت آستان مقدس و نقابت سادات و تولیت آستان علی بن محمد الباقر علیه السلام در اردهال و تولیت و امامت و خطابت مسجد اما محسن عسگری علیه السلام را عهده دار بوده است.
۳- سید کمال الدین عطاء الله: وی گویا برادر سید نظام الدین سلطان احمد و فرزند سید فخر الدین نقیب رضوی باشد. او طی دو فرمان از ترکمانان یکی از طرف اوزون حسن آق قویونلو و دیگری یعقوب بیک آق قویونلو به مناصب تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها و و آستان مقدس امام زاده طاهر علی بن محمد الباقر علیه السلام در اردهال و همچنین تولیت امامت و خطابت مسجد امام حسن عسگری علیه السلام، مشترکاً با برادرش سید نظام الدین سلطان احمد برگزیده شد.
۴- سید مرشد الدین رشید الاسلام : او فرزند سید شمس الدین محمد و نواده سید نظام الدین سلطان احمد می باشد. البته در وقف نامه بیگمی ( سند شماره ۴، تربت پاکان، ج ۱) چنین است، ولی در فرمان الوند بیک( سند شماره ۵۴، تربت پاکان، ج ۱) او را فرزند سید نظام الدین سلطان احمد دانسته است که احتمال می رود از جهت اینکه نوه را فرزند دانسته است، چنین باشد. او از سال ۹۰۴ ه.ق تا ۹۴۸ ه.ش مقام تولیت آستان مقدس و نقابت سادات قم و تولیت و امام جماعت مسجد امام حسن عسگری علیه السلام را دارا بوده و پیش از ۱۸ جمادی الاول سال ۹۴۸ ه.ق در گذشته است.
۵- سید شجاع الدین سلطان محمود الرضوی: ایشان فرزند سید مرشد الدین رشید الاسلام است و با فرمان شاه طهماسب اول در تاریخ ۱۸ جمادی الاولی ۹۴۸ ه.ق به تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها و تولیت و امامت مسجد اما حسن عسگری علیه السلام منصوب شده و قبل از سال ۹۷۲ ه.ق و یا احتمالاً در آن سال در گذشته است.
۶- امیر سلطان احمد: وی یا فرزند سید شجاع الدین سلطان محمود است و یا برادر او بعد از وفات سید شجاع الدین سلطان محمود، متولی آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها شده است. حکم و فرمان شاه طهماسب مبنی بر انتصاب وی به این مقام، در دست نیست. چنان که تاریخ درگذشت او نیز مشخص نیست و تنها یک فرمان از شاه طهماسب خطاب به امیر سلطان احمد، در تاریخ دهه اول جمادی الثانی سال ۹۷۲ ه.ق درباره ابقاء و یا جایگزین کردن شش نفر حافظ قران غیر از حفّاظ آستان مقدس، برای تلاوت قرآن بر سر سلطانم، خواهر شاه طهماسب صفوی در دست است.
متولیان « قدیمی » یا « شرعی »
متولیان قدیمی یا شرعی آستان مقدس، همگی از خاندان سادات رضوی قم بوده اند و از آن ها به « سرکار فیض آثار » تعبیر شده است که اسامی تعدادی از آن ها بشرح ذیل است:
۷- میر شمس الدین نقیب رضوی: وی نواده سید مرشد الدین رشید الاسلام است که از دوره شاه خدابنده صفوی تا ۱۰۱۷ ه.ق متولی قدیمی آستان مقدس حضرت فاطمه معصوم سلام الله علیها بوده است
۸- امیر ظهیر الدین ابراهیم: وی برادر میر شمس الدین نقییب رضوی و نواده سید مرشد الدین رشید الاسلام می باشد. او پس از برادر خود میر شمس الدین در سال ۱۰۱۷ ه.ق در واگذاری سیورغال معمولاً به متولی شرعی می رسیده، پس باید امیر ظهیر الدین ابراهیم از آن زمان تا سال ۱۰۳۶ ه.ق متولی شرعی یا قدیمی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها باقی مانده باشد.
۹- میر محمد سعید رضوی: وی به وسیله دو مثال از دیوان صدارت، از سال ۱۰۳۶ تا پس از سال ۱۰۶۳ ه.ق، تولیت قدیمی یا شرعی آستان مقدس و تولیت و امامت امام حسن عسگری علیه السلام و نقابت و پیشوایی قم آستان مقدس را عهده دار بوده است. تاریخ ولادت و وفات وی در دست نیست.
۱۰ و ۱۱- میرزا یحیی و میر جعفر: آن ها تولیت قدیمی سرکار فیض آثار بوده اند و در حدود سال ۱۱۳۹ ه.ق این منصب را برعهده داشته اند.
۱۲- میرزا سید احمد مجتهد: وی متولی قدیمی و شرعی آستان و مسجد امام حسن عسگری علیه السلام در نیمه دوم قرن دوازدهم هجری قمری بوده است.
۱۳- میرزا محمد یحیی رضوی: وی متولی قدیمی و شرعی آستان و نقیب سادات قم در آغاز قرن سیزدهم هجری قمری بوده است. راجع به فرمان نقابت شخص مزبور که به تولیت نیز اشاره شده است، نویسنده تربت پاکان می گوید: « فرمان نقابت گویا از محمد خان قاجار بالای عریضه محمد یحیی الرضوی النقیب متولی شرعی آستان مقدس، با اشاره به احکام مربوط به این منصب از تیمور تا آن زمان است.
۱۴- میرزا سید احمد رضوی قمی: وی فرزند میرزا محمد یحیی رضوی استو در نیمه اول قرن سیزدهم ه.ق متولی شرعی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها بوده است و در سال ۱۲۴۱ ه.ق در گذشته است.
۱۵- میرزا سید محمد حسین: وی فرزند میرزا سید احمد رضوی قمی است و با توجه به عریضه او به آیت الله سیداسماعیل رضوی مجتهد قم و حکم مجتهد مذکور که یکی از بزرگترین شاگردان میرزای قمی رحمت الله علیه بوده، می توان استفاده کرد که تولیت شرعی آستان مقدس، و مشهد ارهال، یعنی مزار علی بن محمد الباقر علیه السلام را داشته و به دنبال تنفیذ آن از طرف شاه بوده است. وی در دوران محمد خان قاجار متولی بوده و گویا آخرین متولی شرعی و قدیمی آستان مقدس بوده است. در اواخر زمان شاه مزبور به تولیت تفویضی نیز برگزیده شد، اما در این مقام نپایید.
تولیت شرعی یا قدیمی آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها که در خاندان سادات رضوی بوده است، از اواخر قرن دهم هجری قمری شروع و تا حدود نیمه دوم قرن سیزدهم و حداکثر تا اوایل نیمه اول قرن چهاردهم ادامه داشت و بعد از میرزا سید محمد حسین، فرزند میرزا سید احمد رضوی که گویا آخرین متولی شرعی اوقاف آستان مقدس بوده، کسی این تولیت را نداشته است. در زمان خود میرزا سید محمد حسین و حتی پدر او میرزا سید احمد رضوی نیز آنان برای ابقای تولیت شرعی مشکلاتی داشته اند که متوسل به عرایض و شکایات و جمع آوری شواهد مطمئن از حکّام شرع و بزرگان آن زمان شده اند. میرزا سید محمد حسین اولاد ذکور نداشت و تنها بازدمانده او دختری به نام سیده رقیه رضوی بوده که همسر حاجی آقا تقی ولد سید جعفر، سرکشیک سرکار فیض آثار بوده است. وی علیرغم تلاش فراوان، نتوانست تولیت شرعی را برای خود احیاء نماید و دعاوی خود را به اثبات برساند؛ هر چند تا مدت ها وجه اجاره « دشیر » و « پرچون » سلطانیه را که از موقوفات « بیگمی » بوده، دریافت می کرده است. این تلاش ها و کشمکش های دامنه دار میان بازماندگان دودمان تولیت قدیمی و خاندان مقتدر متولی تفویضی آستان مقدس ادامه داشت تا سر انجام نواده دختری میرزا سید محمد حسین به سازش تن داد و بنا بر مصالحه نامه مورخ ۱۲ شوال ۱۳۴۶ ه.ق که به گواهی دو تن از علمای آن دوره قم رسید، برای بقای خود در منصب سرکشیکی آستان مقدس همه حقوق تولیت قدیمی را در برابر « یک سیر نبات معمولی بلده طیبه قم» به متولی تفویضی آستان مقدس واگذار نمود و بعد از این تاریخ ( ۱۳۴۶ ه.ق) تولیت تفویضی قدرت مطلقه آستان مقدس را به دست گرفت و تمامی موقوفات آستان مقدس را عهده دار گردید.
متولیان جدیدی( تفویضی ) که از سادات حسینی و رضوی نبوده اند:
۱۶- مولانا آقاجانی تبریزی: وی مردی دانشمند و فاضل و از علمای بزرگ عصر خود بوده و در اواخر قرن دهم هجری قمری، مدتی متولی آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها بوده است. او در ذی حجه سال ۹۹۹ ه.ق پس از تشرف به مکه مکرمه و انجام مراسم حج و طواف رکن و مقام در آن بلده طیبه و معظّمه، جان به جان آفرین تسلیم و در همان جا به خاک سپرده شد.
۱۷- میرزای عالمیان خواجه میرزا محمد شفیع کدکنی نیشابوری: وی از شیخ زاده های کدکن از توابع نیشابور بوده است. آقای محمد تقی دانش پژوه در مقدمه « فهرست نسخ خطی کتابخانه آستان مقدس قم» به نقل از آقای دکتر عطاردی متولی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در ری بیان می کند که میرزا محمد شفیع کدکنی نیشابوری متولی آستان مقدس بوده است. وی در اوایل سال ۱۰۱۸ ه.ق در قزوین به علت بیماری از دنیا رفت.
۱۸- علی قلی خان خلجی قمی: عل قلی خان فیلسوف و حکیم و دانشمند بزرگ قرن یازدهم هجری قمری می باشد که در سال ۱۰۲۰ ه.ق متولد شده و در سال ۱۰۹۷ یا ۱۰۹۸ و یا ۱۰۹۹ ه.ق در گذشته است. آثار گران بهایی از او بجای مانده است؛ مثل: احیاء حکمت، الاربعون حدیثا، الایمان الکامل، ایمان و کفر، تعلیقات بر شرح اشارات خواجه طوسی، التمهیدات، التنقیحات، خزائن جواهر القرآن و غیر آن. او از شاگردان برجسته محقق آقا حسین خوانساری و ملاحکیم شمس الدین گیلانی بوده و در دوره شاه عباس دوم یا شاه سلیمان مدتی متولی آستان مقدس بوده است.
۱۹- مهدی قلی خان: او فرزند علی قلی خان بن قرچای خان است.او مدتی در دوره شاه سلیمان یا شاه سلطان حسین متولی آستان مقدس بوده است. وی شاعر، ادیب و دانشمند بوده و تخلص او در شعر صفا بوده است. دو اثر برای او نقل شده: یکی « دیوان صفا قمی» و دیگری « سماء الاسماء ». مدرسه خان قم که در گذر عبدالله خان است، توسط او در سال ۱۱۲۳ ه.ق ساخته و تأسیس شد. قبر وی در حجره کنار راهرو ورودی مدرسه خان است که پس از احداث خیابان ارم این شهر جزء پیاده رو شده است.
۲۰- نظر علی بیک: او فرزند نجف قلی بیک، ناظر بیوتات سرکار خاصه شریف می باشد که پدر او مدرسه ای در قم بنا کرده و خود وی در ۸ ذی القعده سال ۱۱۱۵ ه.ق در پیرامون این شهر کشته شد و در طِنابی(تالار، اتاق وسیع) که به جهت مرقد شاه سلیمان در آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها ساخته بودند به خاک رفت. او مدتی متولی آستان مقدس قم بوده است.
۲۱- میرزا سید محمد حسین: او فرزند میرزا سید احمد رضوی قمی است که آخرین متولی شرعی آستان مقدس بوده است. وی در اواخر عهد پادشاهی محمد شاه به معاضدت مرحوم میرزا نصر الله صدر الممالک که از عظمای امرای پادشاهی بود، به تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها سرافراز شد تا آنکه به جرم دستیاری با بابیان از قم به تفصیلی که در تذکره شعراء و جنگ فیض آمده است، به عتبات عالیات تبعید شد و تا پایان زندگی در کاظمیه مقیم و در همان جا در گذشت. پیداست که این اتهام بی اساس از سوی دشمنان سید بر او وارده آمده بود.
متولیان تفویضی ( جدیدی ) که از سادات حسینی قم بوده اند:
۲۲- سید میرزا حبیب الله: وی فرزند میرزا سید حسین خاتم المجتهدین بن الحسن الحسینی الموسوی العاملی الکرکی می باشد. خاندان سادات حسینی معتقدند که وی اولین شخص از سادات حسینی است که به تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها انتخاب شد. او دانشمند جلیل القدر و عظیم الشأن و معاصر با شیخ بهایی رحمت الله بوده است. سید میرزا حبیب الله در سال ۱۰۴۲ ه.ق پس از عزل میرزا رفیع شهرستانی به صدارت رسید. او همواره مورد توجه خاص شاه صفی بوده است و فرزندان وی تا پایان سلسله صفویه مناصب مهم دیوانی و صدارت و تولیت و غیر آن را داشته اند. میرزا حبیب الله در سال ۱۰۶۳ ه.ق درگذشت.
۲۳- سید میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله: سید میرزا محمد مهدی، فرزند سید میرزا حبیب الله الموسوی العاملی الکرکی می باشد و در سال ۱۰۵۲ ه.ق متولی آستان مقدس بوده است. ایشان در سال ۱۰۶۳ ه.ق یعنی بعد از درگذشت پدرش، میرزا حبیب الله، به مقام صدارت شاه عباس دوم رسید و بعد از آن، به مقام وزارت اعظمی برگزیده شد. او مردی عالم و دانشمند، فاضل، جلیل القدر و عظیم الشأن بوده است و صاحب « دیوان میرزا مهدی صدر » است. از وی در فرمان مورخ ۱۰۶۶ ه.ق شاه عباس دوم در مورد موقوفات آستانه ری با عنوان صدر الممالک محروسه یاد شده است و توقیع و مهر او پشت بسیاری از فرمان های شاه صفی و شاه عباس دوم دیده می شود.
۲۴- سید میرزا محمد معصوم: وی فرزند سید میرزا محمد مهدی صدر و نوه میرزا حبیب الله می باشد. او شخصیتی فاضل، عالم، محقق، و جلیل القدر است. هنگام نقل جسد شاه عباس دوم به قم برای تدفین، او متولی آستان مقدس بوده است و بعد از اینکه پدرش میرزا محمد مهدی صدر به مقام صدارت رسید، بجای پدر، تولیت آستان مقدس را بر عهده گرفت. او بر حسب وقف نامه ای موجود از جانب میر محمد هاشم گیلانی بر آستان مقدس و مدرسه آن، در سال ۱۰۴۶ ه.ق متولی آستان مقدس بوده است. او در سال ۱۰۹۵ ه.ق درگذشت.
۲۵-سید میرزا محمد امین: او فرزند سید میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله می باشد که مردی عالم، دانشمند و فقیه بوده است. او بعد از آن که میرزا محمد معصوم، برادرش به شیخ الاسلامی اصفهان انتخاب شد. از سال ۱۱۰۲ ه.ق تولیت آستان مقدس را بر عهده گرفت و تا اواخر سال ۱۱۱۱ ه.ق در این منصب قرار داشت و در سال ۱۱۱۷ ه.ق در گذشت.
۲۶– میرزا سید ابوطالب: او فرزند میرزا سید محمد معصوم و نواده میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله است که در سال ۱۱۱۱ یا ۱۱۱۶ تا سال ۱۱۲۵ ه.ق متولی آستان مقدس بوده است.
۲۷- سید میرزا محمد مهدی: میرزا محمد مهدی فرزند دیگر میرزا محمد معصوم است که در فاصله سال ۱۱۲۵ تا رمضان سال ۱۱۲۹ ه.ق مدتی تولیت جدیدی آستان مقدس را بر عهده داشته است.
۲۸- میرزا سید حسن: او فرزند میرزا سید محمد امین و نواده میرزا سید محمد مهدی اعتماد الدوله می باشد و دو فرمان در واگذاری تولیت آستان مقدس به میرزا سید حسن به دست آمده که هر دو از شاه سلطان حسین است: یکی مورخ رمضان سال ۱۱۲۹ ه.ق و دیگری مورخ ذی حجه سال ۱۱۳۴ ه.ق، و عکس هر دو فرمان در آخر کتاب « تربت پاکان» با شماره ۱ و ۲ موجود است اما متن آن چاپ نشده است.
۲۹- میرزا سید محمد رحیم: او فرزند میرزا محمد مهدی بن میرزا محمد معصوم است که در رجب سال ۱۱۴۰ ه.ق متولی آستان مقدس بوده است. او طی فرمانی از شاه طهماسب دوم در مورخ جمادی الثانی سال ۱۱۴۲ ه.ق در مقام تولیت آستان مقدس تنفیذ شده است. وی تا پایان رجب ۱۱۵۷ ه.ق در این مقام بوده است. تاریخ درگذشت او معلوم نیست، ولی احتمالاً پیرامون سال ۱۱۶۰ ه.ق از دنیا رفته است.
۳۰- میرزا سید محمد خلیل: او فرزند دیگر میرزا محمد مهدی و نواده میرزا محمد معصوم بن میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله است که در مورخ ربیع الاول سال ۱۱۶۳ و محرم سال ۱۱۷۲ ه.ق متولی جدیدی آستان مقدس بوده است.
۳۱- میرزا سید محمد معصوم: وی گویا فرزند میرزا محمد خلیل یا فرزند دیگر میرزا محمد مهدی باشد که در مورخ ربیع الاول سال ۱۱۸۲ ه.ق متولی آستان مقدس بوده است.
۳۲- میرزا سید محمد مهدی: میرزا سید محمد مهدی فرزند محمد خلیل بن میرزا محمد مهدی بن میرزا محمد معصوم بن میرزا محمد مهدی اعتماد الدوله است که در رمضان سال ۱۱۹۰ تا ذی الحجه سال ۱۲۱۹ ه.ق و پس از آن، متولی آستان مقدس بوده است و مدت تولیت وی بیش از ۳۹ سال بوده است. در سند به شماره ۱۲۰و ۱۳۳ و ۱۳۴ در « تربت پاکان » ج ۱، اسم میرزا سید محمد مهدی به عنوان متولی آمده است.
۳۳- میرزا سید محمد: وی فرزند دیگر میرزا سید محمد خلیل می بشاد که از سال ۱۲۲۳ تا ۱۲۲۷ ه.ق بر اساس دو سند موجود، متولی آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها بوده است. ( سند های شماره ۱۳۵ و ۱۴۰ تربت پاکان)
۳۴- میرزا سید اسدالله: وی فرزند دیگر میرزا سید محمد خلیل می باشد که در جمادی الاولی ۱۲۲۷ ه.ق تا اواخر دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار متولی جدیدی آستان مقدس بوده است.
۳۵- میرزا سید محمد رضا: وی فرزند میرزا اسدالله می باشد که در سال ۱۳۴۸ ه.ق فتحعلی شاه طی فرمانی تولیت آستان مقدس را به وی تفویض کرده است. عکس این فرمان در آخر کتاب « تربت پاکان» جلد ۱ آمده و متن آن چاپ شده است.او تا سال ۱۲۷۳ ه.ق که شاید در گذشت او نیز پیرامون همین سال باشد، متولی آستان مقدس بوده است.
۳۶- حاج میرزا سید حسین متولی باشی: وی فرزند میرزا محمد رضا متولی باشی است. او پس از گذشت پدر خود، یعنی حدود سال ۱۲۳۷ ه.ق تا اواخر زندگی خویش تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها را عهده دار شد. او در سال ۱۳۰۱ ه.ق ایوان وسط را که در مدخل مدرسه مبارکه فیضیه در صحن عتیق می باشد، تزیین و تعمیر کرد و در یک کیلومتری جنوبی قاسم آباد که قریه ای بوده به نام محمد آباد که عمارت مصفا و مجلل و باغ شاداب و گلکاری و گلخانه داشته و میانه آن با زالون آباد در طول سه کیلومتر خیابانی مشجر وجود داشته که در طرفین آن درختان توت بسیاری برای تغزیه کرم ابریشم داشته و همگی متعلق به میرزا سید حسین متولی باشی بوده است، ولی چون تربیت کرم ابریشم با مرگ یکی از فرزندان وی مصادف شد، آن را به فال بد گرفت و کار خود را تعطیل نمود. میرزا سید حسین متولی باشی در ۲۷ ذی الحجه سال ۱۳۱۷ ه.ق دار فانی را وداع گفت.
متولیانی که تولیت کامل آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را بر عهده داشته و از سادات حسینی بوده اند:
۳۷– میرزا سید محمد باقر متولی باشی ( سالار التولیه ):
وی از شخصیت های بزرگ قم و مردی عالم، متدین، متعهد و از چهره های شاخص و مورد اعتماد و احترام عام و خاص بوده است. او بطور قطع در سال ۱۳۱۷ ه.ق طی یک فرمان از طرف مظفر الدین شاه قاجار به مقام تولیت آستان مقدس منصوب شده است. مدت تولیت وی در آستان مقدس طولانی و تا پایان زندگی، یعنی سال ۱۳۶۰ ه.ق استمرار داشته است. درباره سید محمد باقر متولی باشی مطالب زیادی وجود دارد که بیانگر شخصیت والای وی و همچنین اتفاقات گوناگونی که در زمان تولیت وی رخ داده می باشد که از نظر تاریخی بسیار مفید است و بسیاری از این مطالب در « مراسلات » مندرج است. تولیت قدیمی آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها در سلسله دودمان سادات رضوی بود که در زمان تولیت میرزا سید محمد باقر مصالحه شد و به تولیت رسمی و جدیدی تحویل گردید.
۳۸- سید ابوالفضل تولیت ( مصباح التولیه ): وی فرزند میرزا سید محمد باقر متولی باشی ( سالار التولیه ) می باشد که در سال ۱۲۸۳ ه.ش متولد شد. وی از سال ۱۳۲۰ ه.ش به تولیت آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها برگزیده شد و تا سال ۱۳۴۴ ه.ش به مدت ۲۴ سال در این منصب باقی بود. او با ثروت هایی که در اختیار داشت سعی می کرد به گروه های مبارز و اسلامی کمک کند. مصباح التولیه در متن مبارزات علیه رژیم پهلوی حضور داشته و در جریان کاپیتولاسیون در تهیه اخبار و اسنادی که به خدمت حضرت امام (ره) ارائه شد، نقش مهم و اساسی داشته است. ثروت مصباح التولیه مهم ترین سرمایه مبارزه علیه رژیم ستم شاهی بوده است. او هنگام عهده داری مقام معاونت تولیت به نمایندگی مردم قم در مجلس شورای ملی در دوره یازدهم برگزیده شد و هفت دوره پی در پی به مجلس راه یافته بود. وی در سال ۱۳۶۵ ه.ق ضریح مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها را تعویض نمود. در سال ۱۳۳۸ ه.ش دفتر آستان مقدس در سمت شمالی کتابخانه از ناحیه سید ابوالفضل تولیت، متولی وقت بنیان گردید و همچنین بنای مسجد بالاسر از سطح زمین برداشته شد و بجای آن عمارت رفیع کنونی بنیان گردید. سید ابوالفضل تولیت دارای فرزند نبود و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دار فانی را در قم وداع گفت و در کنار مسجد چهارده معصوم (ع) که زمین آن و خانه های اطراف آن را وقف نموده بود، به خاک سپرده شد. بنابراین دوره تولیت سادات حسینی با رحلت سید ابوالفضل تولیت به پایان رسید که بیش از سه قرن تولیت آستان مقدس را عهده دار بوده اند.
متولیان آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها که از سادات حسینی نبوده اند:
۳۹- سید محمد مشکات: وی فرزند سید علی در سال ۱۳۴۴ ه.ش به مقام تولیت آستان مقدس برگزیده شد و تا مورخ ۱۳۴۴/۱۲/۰۲ به مدت چند ماه در این منصب بود. سید محمد مشکات در بیست و دوم مرداد سال ۱۳۵۹ ه .ش درگذشت و در مقبره شماره ۸ صحن اتابکی دفن شد.
۴۰- محمد مهران: وی قبل از اینکه تولیت آستان مقدس را بر عهده بگیرد، تولیت آستان مقدس حضرت رضا علیه السلام را در مشهد به مدت سه سال بر عهده داشت. او در تاریخ دوم اسفند ماه ۱۳۴۴ ه.ش از طرف رئیس سازمان اوقاف وقت به مقام تولیت آستان مقدس منصوب شد و در بیست و یکم تیرماه سال ۱۳۴۵ ه.ش از طرف محمد رضا شاه معدوم رسما با استدعای سازمان اوقاف به تولیت آستان مقدس تعیین گردید. محمد مهران در اوایل سال ۱۳۴۷ ه.ش از مقام تولیت آستان مقدس عزل گردید . در زمان تولیت او نامه ای به شاه معدوم نوشته می شود و از او درخواست می شود که اجازه دهد مدرسه فیضیه با خاک یکسان شده، به جای آن صحنی بنام صحن امام رضا(ع) بنا شود. در جواب به او گفته می شود که طرح بسیار خوبی است و در خصوص نام این صحن بعداً تصمیم خواهیم گرفت. او کار را شروع می کند و با طی مقدمات قانونی به صورت دقیق زمینه را برای تخریب مدرسه مبارکه فیضیه فراهم می کند، اما با اوج گیری و بالا گرفتن حرکت و خیزش انقلاب اسلامی ادامه این کار نامبارک متوقف می شود. آیت الله مسعودی اظهار می دارد: به نظر من اگر پیروزی انقلاب اسلامی تنها یک سال به تعویق افتاده بود، چیزی به نام مدرسه فیضیه وجود خارجی نداشت»
۴۱- عبدالوهّاب اقبال: او در سی ام فروردین ماه سال ۱۳۴۷ ه.ش از طرف محمد رضا شاه معدوم به مقام تولیت آستان مقدس منصوب و در بیست و ششم مهرماه سال ۱۳۵۷ ه.ش از مقام خود عزل گردید. بعد از کشته شدن سپهبد رزم آرا، نخست وزیر وقت ایران، بدست شهید خلیل طهماسبی در محوطه مسجد شاه تهران، گروهی از نمایندگان مجلس از جمله عبدالوهاب اقبال که در آن زمان نائب التولیه آستان مقدس بود، فرصت یافتند طرحی را تقدیم مجلس نمایند مبنی بر اینکه: « چون افرادی که ثابت شود علیه ملت و منافع اجتماع، قیام به نفع بیگانه می نمایند در هر مسلک و مذهب، مهدور الدّم هستند، لذا ما امضاء کنندگان ذیل، ماده واحده را با قید فوریت تقدیم می داریم. ماده واحده: « چون خیانت حاجیعلی رزم آرا و حمایت او از اجانب، بر ملت ایران ثابت است، بر فرض اینکه قاتل او استاد خلیل طهماسبی باشد، از طرف ملت تبرئه و بی گناه شناخته می شود» بنابر این عبدالوهاب اقبال از ملی گراهای آن زمان و نماینده مجلس شورا بود که در عین حال، نائب التولیه آستان مقدس نیز بود. عبدالوهّاب اقبال بعد از درگذشت، در حرم مطهر ثامن الائمه، علی بن موسی الرضا (ع) در مسجد صحن ملا اسماعیل در مقبره خانوادگی دفن شد.
۴۲- جمال الدین جمالی: او در تاریخ بیست و هفتم آبان ماه سال ۱۳۵۷ ه.ش به تولیت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها منصوب شد. وی تا پیروزی ارزشمند انقلاب اسلامی در مقام تولیت باقی بود.
متولیان آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در عصر جمهوری اسلامی:
۴۳– حجه الاسلام و المسلمین شیخ احمد مولائی: ایشان طی حکمی در تاریخ ۱۳۵۷/۱۲/۱۹ ه.ش از طرف رهبر کبیر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) به تولیت مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها منصوب شدند. او عالمی صادق و خدمتگزار و در عرصه های فرهنگی و مدیریتی موفق بود. وی مردی با اخلاق و کریم النفس بود. از جمله خدمات ارزنده و ماندگاری وی بنای مدرسه علمیه معصومیه می باشد که به دستور حضرت امام خمینی (ره) در سال ۱۳۵۸ ه.ش شروع و در سال ۱۳۶۸ ه.ش به پایان رسید. همچنین بنای مسجد تولیت در قم از خدمات ایشان می باشد. مرحوم مولایی پس از وفات در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد.
۴۴- حضرت آیت الله مسعودی خمینی: مقام معظم رهبری ( مد ظلّه العالی ) ایشان را طی حکمی در مورخ ۱۳۷۱/۰۴/۲۸ ه.ش به تولیت آستان مقدس منصوب نمودند.
۴۵- حضرت آیت الله سعیدی: مقام معظم رهبری ( مدّ ظلّه العالی ) ایشان را طی حکمی در مورخ ۱۳۸۹/۰۹/۱۸ ه.ش به تولیت آستان مقدس منصوب نمودند.